Judaica-Bullitin 16, nr. 3, april 2003

Ideėnrijkdom in één band

Door Jan Veldhuizen

Na eenperiode van zeven (!)jaar is deel twee verschenen in de reeks Verkenningvan de Tien Woorden in de joodse traditie, onder de titel Sjabbat, een dag apart. In dit doorwrochte werk wordt vanuit verschillende invalshoeken systematisch en overzichtelijk het vierde Woord onder de talige loep gelegd. In het eerste deel van de reeks, zijn onder de titel Gebeitelde woorden -sprekende taal naast een uitstekend hoofdstuk over de 'Tien Woorden als geheel', het Eerste Woord ("Ik ben de Eeuwige"), het Tweede Woord ("Je zult geen andere goden hebben"), het Derde Woord ("Gebruik de Naam niet ijdel") en het Zevende Woord ("Pleeg geen overspel") behandeld. In een derde deel, dat naar verwachting binnen drie jaar zal verschijnen, zullen dan de overige vijf Woorden worden verkend.

Sjabbat wordt volgens dezelfde methode als die van het eerste deel van de reeks behandeld. Aan de hand van heel veel midrasjiem, klassieke, joodse bijbeluitleg, worden woorden en begrippen duidelijk gemaakt. Kernwoorden worden geėxploreerd, verschillende betekenislagen aangeboord. Waar komt het woord sjabbat vandaan, wat verstaat Tenach onder werkwoorden als ophouden, doen, gedenken, heiligen, bewaren, werken, rusten. Waarom staat er 'al je werk'; kan je in zes dagen al je werk doen? Hoe wordt de sjabbat gevierd in het jodendom? Een hoofdstuk wordt gewijd aan de sjabbat in de halacha, nadat is uitgelegd wat halacha is en waardoor het fundamentele belang van het doen en nemen van halachische beslissingen in het jodendom duidelijk kan worden.
Door dit boek wordt de lezer zich bewust van het eminente belang van de sjabbat in het jodendom, en wordt het hem/haar duidelijk waarom het binnen deze traditie zo'n centrale plaats inneemt. De ideeėn van de vrijheid, van de volledige harmonie tussen mens en natuur, ook van die tussen mens en mens, van de anticipatie van de messiaanse tijd, en van de overwinning op tijd, droefheid en dood komen alle samen in dit unieke begrip, in sjabbat.

Het Nieuwe Testament (beter ware het in dit verband te spreken van een Nieuw Pact) bestaat uit joodse boeken en wordt verstaanbaar en inzichtelijk na grondige studie van jodendom en talen als het Hebreeuws en het Aramees). Het is dan ook een gelukkige greep van de auteurs geweest om in deel 2 van dit boek ruime aandacht aan de sjabbatsverhalen, zoals deze in de synoptische evangeliėn voorkomen, te besteden.
Dat dit gedeelte enkel het karakter draagt van tekstverduidelijking ligt dan in de rede, te meer omdat een rijk geschakeerde interpretatie-traditie in joodse zin rond deze verhalen ontbreekt. Dat dit boek hiertoe een aanzet kan geven wil ik illustreren aan de hand van het verhaal van De man met de verdroogde hand (pp. 223-239) door enkele vragen aan de tekst te stellen, waardoor een andere uitleg mogelijk is.
Deze vragen zijn: Hoe verloopt een synagogedienst en welke rol spelen de bezoekers daarin? Wat is de belangrijkste handeling die van een bezoeker in een synagogedienst gevraagd kan worden?
Welke betekenis moet in dit verband worden gehecht aan de verdroogde hand? Wat bevindt zich in het midden van de synagoge, waar staat dat symbool voor en welk onderdeel van de liturgie heeft daar plaats? Waar staat de invalide man voor en wat is bedoeld met zijn genezing?

Het boek wordt tenslotte gecompleteerd door een leerwijzer, een beschrijving van bronnen, commentaren en schrijvers, alsmede een register en een verklarende woordenlijst.

Dit bijzonder fraai uitgegeven, hard gebonden boek - een collector's item -beveel ik iedereen die al dan niet professioneel geļnteresseerd is in de bijbel, leerhuisdocenten en leerhuisgangers, ten zeerste aan.

Interpretatie - september 2003

Sjabbat - een boek om te ler(n)en voor wie?

Door Simon Schoon

Uit de kring van de Stichting LEV (Leren en Vernieuwen) is een tweede boek verschenen over de Tien Woorden, volledig gewijd aan de Sjabbat. Aanbevolen wordt om niet allereerst individueel maar bij voorkeur in kleinere groepen dit boek te bestuderen. Om die manier van leren te stimuleren is een leerwijzer aan het boek toegevoegd, met teksten, vragen en instructies, die het voor groepen mogelijk moet maken om met de stof van dit boek aan de slag te gaan. Daar hoeft dan geen deskundige informant of leraar bij betrokken te worden. Dat scheelt niet alleen een honorarium voor een spreker, maar bevordert vooral de zelfwerkzaamheid van een groep en verlost het leerhuis-publiek van een passieve luisterhouding. De leerwijzer neemt een aanzienlijk deel van het boek in beslag (pag. 267-324). Verder is nog toegevoegd: een bibliografie; een beschrijving van bronnen, commentaren en schrijvers; een register met tekstverwijzingen; een beknopt zakenregister; een verklarende woordenlijst; en een uitleg van de bedoeling van de LEV-cahiers (pag. 325-360). Dit alles maakt het boek zeer geschikt als naslagwerk en als hulpmiddel voor leergesprekken in groepen. Het eerste en grootste deel van het boek behandelt de sjabbat in de joodse traditie, achtereenvolgens in de Tora, in de midrasj, in de gebeden, en in de halacha. In een afzonderlijk hoofdstuk wordt ingegaan op 'de sjabbat als messiaans model'. Een schat aan informatie wordt geboden, waarbij de veelkleurigheid van de joodse traditie wordt belicht. Telkens weer wordt erop gewezen, dat in de joodse traditie verschillende interpretaties naast elkaar kunnen blijven bestaan. Via de leerwijzer wordt de lezer op weg geholpen om met al het geboden materiaal tot eigen denken en doen te komen.
Toch wil ik juist bij deze laatst genoemde bezigheid een aantal vragen stellen, geboren uit meer dan 25 jaar leerhuis-ervaring. Verreweg de meeste bij leerhuizen betrokkenen in Nederland zijn christenen of mensen van christelijke komaf, en niet alleen Noachieden die zich uitsluitend op de joodse traditie willen oriėnteren. Hoe kan hun eigen identiteit mede ter sprake komen bij deze materie? Natuurlijk heeft de christelijke identiteit te maken met de joodse traditie vanwege de oorsprong van het christelijk geloof. Maar daar is niet alles mee gezegd.
Christenen vieren bijvoorbeeld niet de sjabbat maar de zondag, tenzij ze zevendedags-adventisten zijn. Velen van hen weten niet zo goed meer wat ze met die zondag aan moeten, en zoeken naar nieuwe oriėntatie. Juist dat zou in een leerhuis ter sprake moeten komen, waar - in de termen van Franz Rosenzweig - het gehele gewone leven wordt binnengebracht. In die zoektocht naar een nieuwe vormgeving van de zondag zouden christenen bij dit nieuw verschenen boek kunnen uitkomen. Hoewel er 80 bladzijden gewijd worden aan 'de sjabbat in het Nieuwe Testament', wat vervolgens beperkt wordt tot de drie synoptische evangeliėn, komt de christelijke traditie in het geheel niet aan bod.
Misschien is het niet juist de genoemde oriėntatie van een boek te verwachten, dat volgens de ondertitel over 'de Tien Woorden in de joodse traditie' handelt. Of wordt die verwachting toch gewekt door het boek zelf? Waarom gaan de auteurs anders zo uitvoerig op de evangeliėn in? Die evangeliėn zijn weliswaar niet te verstaan zonder de joodse traditie maar behoren als 'tendensgeschriften' toch niet tot die traditie? Wat zou een groep van (ex-)christenen nu kunnen leren uit het hoofdstuk over 'de sjabbat in het Nieuwe Testament' in het hier besproken boek? In elk geval moet genoemd worden, dat dit hoofdstuk zeer verhelderend is voor ieder die nog mocht denken dat Jezus de sjabbat heeft afgeschaft, of die nog de neiging zou hebben sommige passages over de sjabbat in de evangeliėn anti-judaļstisch uit te leggen. Terzijde zij in dit verband gewezen op een grondige Duitse dissertatie over de sjabbat (Lutz Doering, Sabbathalacha und -praxis im antiken Judentum und Urchristentum, Mohr Siebeck, Tübingen 1999), een studie die duidelijk maakt, dat over de exegese van de sjabbat-teksten in de synoptische evangeliėn nog niet het laatste woord is gesproken. De situatie van de vroeg-christelijke gemeente wordt onmiskenbaar weerspiegeld in de evangeliėn.
Opvallend in het LEV-boek is, dat in het eerste deel over de joodse traditie over het algemeen niet teksten historisch-kritisch wordt omgegaan met teksten en in het deel over het Nieuwe Testament wel. Vanwaar deze discrepantie, die in een dialoogsituatie tot veel misverstanden aanleiding kan geven? Alle bovenstaande vragen zijn slechts bedoeld om een gesprek te bevorderen over de mogelijkheid en haalbaarheid van een leerhuisachtige situatie, waarin de christelijke traditie ook voluit ter sprake gebracht zou kunnen worden. Mijn vragen komen niet in mindering op de grote waardering voor het sjabbat-boek en het vele waardevolle materiaal dat daarin geboden wordt.

De Stem van Het Boek, Driemaandelijks bibliografisch tijdschrift voor Theologie en cultuur, 14e jaargang 2003, no. 4

Nederlands Theologisch Tijdschrift, 57e jaargang, 4, oktober 2003

Door P.W. van der Horst

De drie auteurs publiceerden eerder al een deel over de eerste drie van de Tien Geboden. Nu is alleen het vierde gebod aan de orde. Het boek richt zich op een niet-vaktechnisch lezerspubliek dat men vooral in de hoek van de gevorderde leerhuizen moet zoeken. Het bevat eerst een bespreking van de sjabbat in het OT en de rabbijnse traditie (met speciale aandacht voor de halacha, de gebeden op sjabbat, en de rustdag als messiaans model) en daarna van de passages over de sjabbat in het NT in het licht van de rabbijnse traditie. Alle hierbij besproken teksten worden zowel in de oorspronkelijke talen (Hebreeuws en Grieks) als in vertaling afgedrukt, hetgeen het tot een handig werkboek maakt.
Toch is dit boek een gemiste kans. Typisch voor auteurs uit de 'Hilversumse school' (de Folkertsma Stichting) is joodse traditie hier versmald tot rabbijnse traditie. Al het vele en rijke materiaal dat er over de sjabbat te vinden is in de rollen van de Dode Zee, de joodse apokriefen en pseudepigrafen, de joods-hellenistische auteurs, etc. komt hier in het geheel niet ter sprake, terwijl dit nu juist het materiaal is dat de verbindende schakel vormt tussen het OT en de rabbijnse literatuur (men bedenke dat er een gat van minstens 500 jaar tussen die beiden ligt!). Er is dan ook door de auteurs geen kennis genomen van het onderzoek over de ontwikkelingen in het denken over de sjabbat in die periode. Het fundamentele werk van Lutz Doering (Schabbat, Tübingen 1999) wordt niet eens in de bibliografie genoemd en is de auteurs ook duidelijk niet bekend, hetgeen heel treurig te noemen is. Kortom de passages over de sjabbat in het NT worden niet vanuit hun werkelijke context verklaard maar tendentieus alleen vanuit de veel latere rabbijnse traditie. Door het hele boek heen blijkt de totale onverschilligheid van de auteurs voor chronologie en de implicaties daarvan. Heel jammer.

Nes Ammim International 1/2004

Door Bert Schüssler

Al sinds jaar en dag wordt in Nes Ammim op vrijdagavond de zgn. Erev Sjabbat gevierd. De gemeenschap kwam en komt samen in de eetzaal om de Sjabbat te verwelkomen met muziek, lezingen, symbolen en een royale maaltijd. Een joods gebruik in een christelijk dorp. Aan de gekozen vorm is decennia geleden veel gesprek vooraf gegaan tussen joodse deskundigen en Nes Ammimers om een hoge mate van zorgvuldigheid te betrachten bij het inpassen van een zo specifiek joods gebruik in een christelijke omgeving. Steeds bleek het wenselijk een toelichting te geven op het bijzondere karakter, de symbolen en de gebruiken van de maaltijd.
Van de hand van Dodo J. van Uden, Henk Scholder en Niek de Wilde verscheen onlangs een 'leerboek' over de achtergronden, de beleving, de spiritualiteit, de tekstuele verankering en de vormgeving van dit heiligdom in de tijd, de Sjabbat. Een bijzonder boek, leerzaam, verhelderend, uitnodigend. Een verkenning om wijzer van te worden.
De ondertitel van het 'leerboek', uitgegeven door de stichting Leren en Vernieuwen luidt: Verkenning van de Tien Woorden in de joodse traditie, deel 2.
In deel 1 werden de eerste vier woorden besproken. Volgt nog een deel 3 over de rest.
Het boek ligt goed in de hand, is fraai uitgevoerd, toegankelijk en helder geschreven. Het maakt een grondige indruk en doet denken aan een 'werkboek'.
De serie van drie verschijnt onder de titel 'Ga en Leer. Verkenningen in de rabbijnse literatuur'. In deze serie willen de schrijvers centrale teksten en thema's uit de Tenach bespreken aan de hand van de verklaringen en inzichten die zijn neergelegd in de klassieke joodse literatuur. Die inzichten, zo stellen zij, zijn van groot belang, zowel voor een beter begrip van de grondslagen van de westerse, christelijk georiėnteerde samenleving als voor het hanteerbaar maken van eigentijdse levensvragen.
De titel van de serie is ontleend aan dat fraaie verhaal uit de Talmoed over rabbi Sjamai en rabbi Hillel.

'Het gebeurde eens dat een nietjood bij Sjamai kwam en tegen hem zei: Maak mij proseliet, op voorwaarde dat je mij de hele Tora leert in de tijd dat ik op één been sta. Waarop Sjamai hem wegjoeg met de duimstok die hij in zijn hand had.
Toen kwam de man bij Hillel en die maakte hem proseliet en zei tegen hem: Wat jou onaangenaam is, doe dat niet aan je medemens. Dat is de hele Tora, de rest is uitleg daarvan. Ga en leer!'

Rusten, uitblazen, ophouden, op adem komen

Volzin / Jaargang 3 Nr. 23 / 19 november 2004

Door Douwe J. van der Sluis

Een paar weken geleden zei een predikant naar aanleiding van de Israėlzondag: "Een beetje Joods doen en een verhaaltje van een rabbijn, daarop zijn vele jonge predikanten afgehaakt."
Zijn opmerking is trendy: de grote belangstelling in de kerken voor het Jodendom, de inzet voor de dialoog tussen Joden en Christenen en de bereidheid naar het Jodendom te luisteren en te leren zijn behoorlijk afgenomen. Veranderingen in de theologische belangstelling, de verminderde invloed van de shaoh op het theologisch denken en de polarisatie binnen de kerken door de extreme geweldssituatie in het Midden-Oosten zijn enkele oorzaken. Het risico van deze verminderde belangstelling is dat we de winst behaald door de intensieve bestudering van elkaars tradities -Jodendom en christendom - verloren gaat. Dat het niet mogelijk is de wortels van het christendom te begrijpen zonder de joodse context, wordt nu vaak afgedaan als overbodig.
Juist nu komen boeken uit die op nauwgezette en degelijke manier duidelijk maken hoezeer beide tradities met elkaar verbonden zijn in alle verschillen. De uitgave van de stichting LEV: Sjabbat, een dag apart is daar een treffend voorbeeld van. In de serie 'Verkenning van de Tien Woorden in de joodse traditie' maken Dodo van Uden, Henk Scholder en Niek de Wilde de betekenis van de sjabbat, de rustdag, in de joods-rabbijnse traditie duidelijk. Sjabbat, een dag apart behandelt de plaats van de sjabbat in de bijbelse traditie en de rabbijnse uitleg (midrasj). De grondteksten worden ook in het hebreeuws weergegeven. De uitleg die strikt bij de teksten aansluit maakt het, ook voor wie geen grondtalen kent, goed mogelijk de uiteenzettingen te volgen.
Ook wordt uitgelegd hoe de sjabbat in het Nieuwe Testament voorkomt. De spanningen en tegenstellingen, zoals die ook in de joodse leefwereld van het Nieuwe Testament voorkwamen, komen zo ook in de beginperiode van de christelijke tradities naar voren.
De schrijvers laten zien hoezeer die contrasten op zijn minst gerelativeerd (en dus ook theologisch genuanceerd) dienten te worden. Juist dit deel maakt dit leerboek actueel.
Met vragen, aanwijzingen, herhaling van de teksten en grondteksten wordt een leermodel opgezet voor leergroepen, leerhuizen en studiegroepen.
Dit boek maakt helder welke winst zorgvuldige bestudering van Joodse tradities en de christelijke bronnen in de context van de Joods-rabbijnse overleveringen voor de geļnteresseerde lezer kan opleveren. Je kunt hier geen pseudo-mystiek of spiritualiteit en geen obligate rabbijnse verhalen vinden, wel inzicht en kennis van de andere traditie waar het christendom uit voort is gekomen.

---