Gebeitelde woorden, Sprekende taal Verkenning van de Tien Woorden in de joodse traditie, deel 1, door Dodo J. van Uden, Niek de Wilde en Henk Scholder, 1995, 207 pp. (2e druk) ISBN 90-239-1608-5

Flaptekst

Het bijbelboek Exodus verhaalt hoe het volk Israël bij de berg Sinaï 'Tien Woorden' ontving, woorden die in de christelijke traditie doorgaans bekend staan als 'De Tien Geboden'. Deze geboden roepen bij de christelijke lezer vaak pijnlijke herinneringen op aan benauwende prediking en bloedeloos moralisme. Voor veel mensen zijn de Tien Geboden versteend en hebben alle zeggingskracht verloren. Toch is er nauwelijks een tekst te bedenken die een diepgaander invloed heeft gehad op de westerse beschaving dan juist deze Tien Woorden. In dit licht heeft het zin te rade te gaan bij de uitlegtraditie van het Jodendom. Door de eeuwen heen hebben de rabbijnen zich toegelegd op het uitleggen van de woorden van de Bijbel. Hun commentaren leiden de lezer binnen in de boeiende gedachtenwereld van de joodse traditie. Zij laten een veelvoud aan betekenissen zien die in de bijbelse woorden vervat liggen. De versteende woorden gaan spreken.

Dit boek bespreekt eerst de samenhang en structuur van de Tien Woorden als geheel. Daarna komen vier van de Tien Woorden afzonderlijk aan de orde: Ik ben de Eeuwige, Afgoderij, Ontheiliging van de Naam en Echtbreuk. Aan de hand van klassieke joodse teksten worden deze Woorden diepgaand verkend.
Gebeitelde woorden - sprekende taal is in de eerste plaats bedoeld voor hen die geïnteresseerd zijn in de bijbelse en rabbijnse gedachtenwereld en de daarin te vinden criteria voor menselijk gedrag en menselijke relaties. Door de uitgebreide verklaringen bij de rabbijnse teksten zal het ook diegenen aanspreken die wel geïnteresseerd zijn in de Bijbel, maar nog geen kennis hebben gemaakt met de veelkleurige wereld van de joodse traditie.
Het boek biedt tevens een 'leerwijzer', die de lezer wil uitdagen tot eigen Schriftuitleg. Deze 'leerwijzer' vormt ook een handreiking voor deelnemers aan bijbelgroepen en leerhuizen.

Drs. Dodo J. van Uden , drs. Niek de Wilde en Henk Scholder zijn judaici en geven als freelance docenten les in leerhuizen. Zij zijn medewerkers van de B. Folkertsma Stichting voor Talmudica.

CIP-gegevens

Inhoud

Inleiding

Hoe dit boek te gebruiken

Hoofdstuk 1 De Tien Woorden als geheel

§ 1   Inleiding

§ 2   De Tien Woorden in het Uittochtsverhaal

§ 3   De plaats van de Tien Woorden in de Tora

§ 4   Tien Woorden of Tien Geboden?

§ 5   De betekenis van het getal tien

§ 6   De indeling van de Woorden

§ 7   De tweedeling van de Tien Woorden

§ 8   De verhouding tussen de twee tafels

§ 9   De volgorde van de Tien Woorden

§ 10 Kelaliem (samenvattende regels)

Hoofdstuk 2 Het eerste Woord - Ik de Eeuwige

§ 1   Inleiding

I   De tekst van het eerste Woord

§ 2   De aard van het eerste Woord

§ 3   Ik de Eeuwige je God

II   De Mechilta op het eerste Woord

§ 4   De Mechilta

§ 5   Eenheid en verantwoordelijkheid

§ 6   Ik ben het

§ 7   Doen en horen

§ 8   In de woestijn

Hoofdstuk 3 Het tweede Woord - Andere goden

§ 1   Inleiding

I   De tekst van het tweede Woord (vs 3-5a)

§ 2   Niet zal er voor je zijn

§ 3   Afgoderij in de Tora

§ 4   Afgoderij in Tenach

§ 5   Afgoderij in na-bijbelse tijden

§ 6   Een omheining voor de Tora

II   De Mechilta op het eerste deel van het tweede Woord

§ 7   Andere goden

Hoofdstuk 4 Het tweede Woord - God van ijver

§ 1   Inleiding

I   De tekst van het tweede woord (vs 5b-6)

§ 2   IJverend

§ 3   Bezoekend de misdaad

II   De Mechilta op het tweede deel van het tweede Woord

§ 4   Gods ijver

§ 5   Wanneer zij de daden van hun vaders overnemen

§ 6   Woorden van erbarmen - woorden van toorn

§ 7   Onbeperkt en eindeloos

§ 8   Die Mij liefhebben

Hoofdstuk 5 Het derde Woord - Ontheiliging van de Naam

§ 1   Inleiding

I   De tekst van het derde Woord

§ 2   Tekst en vertalingen

§ 3   Heffen

§ 4   Nietig

II   De midrasj op het derde Woord

§ 5   Vals zweren

§ 6   De eed in de bijbel

§ 7   Neem het niet op je

§ 8   Laat niet aanheffen

§ 9   Zinloos zweren

§ 10 Een zinloos gebed

§ 11 Gebedsriemen

§ 12 Ismen

§ 13 Ontheiliging van Zijn Naam

Hoofdstuk 6 Het zevende Woord - Echtbreuk

§ 1   Inleiding

I   De tekst van het zevende Woord

§ 2   Tekst en vertalingen

§ 3   Echtscheiding is geen echtbreuk!

§ 4   Met haar liggen

§ 5   Het ontbloten van schaamdelen

§ 6   Nog meer verboden sexuele handelingen

§ 7   Een mitswa

II   Het zevende Woord in de rabbijnse literatuur

§ 8   Tekst uit de rabbijnse literatuur

§ 9   Hoererij

§ 10 Laat geen echtbreuk plegen

§ 11 Nee, tenzij

§ 12 Vierletters

§ 13 De neiging tot hoererij

De Midrasj

Leerwijzer'

Beschrijving van bronnen, commentaren en schrijvers

Bibliografie

Register

Verklarende woordenlijst

Inleiding

Ga en Leer

Dit boek is het eerste van een serie onder de titel 'Ga en Leer. Verkenningen in de rabbijnse literatuur.' In deze serie willen wij centrale teksten en thema's uit Tenach bespreken aan de hand van de verklaringen en inzichten die zijn neergelegd in de klassieke joodse literatuur. Hierin is een schat aan inzichten opgeslagen, die het joodse volk eeuwenlang onder zeer uiteenlopende omstandigheden heeft vergaard. Deze inzichten zijn nog altijd van groot belang, zowel voor een beter begrip van de grondslagen van onze westerse, christelijk georiënteerde samenleving als voor het hanteerbaar maken van eigentijdse levensvragen.
De serie-titel 'Ga en Leer' is ontleend aan een bekend verhaal uit de Talmoed:

Het gebeurde eens dat een niet-jood bij Sjammai kwam en tegen hem zei: Maak mij proseliet, op voorwaarde dat je mij de hele Tora leert in de tijd dat ik op één been sta. Waarop Sjammai hem wegjoeg met de duimstok die hij in zijn hand had.
Toen kwam de man bij Hillel en die maakte hem proseliet en zei tegen hem: Wat jou onaangenaam is, doe dat niet aan je medemens. Dat is de hele Tora, de rest is uitleg daarvan. Ga en leer!
[Babylonische Talmoed, Sjabbat 31a]

Het leren van Tora, het er steeds weer mee bezig zijn en steeds weer nieuwe ontdekkingen doen, is een fundamenteel gegeven in de joodse omgang met de Bijbel. Vandaar dat wij Hillels 'Ga en Leer' als motto hebben gekozen voor onze serie.

Gebeitelde woorden - sprekende taal

Dit eerste boek is gewijd aan één van de meest centrale gedeelten uit de Tora, de Tien Woorden.
Voor veel mensen hebben de Tien Woorden hun zeggingskracht verloren. De woorden, gebeiteld op de twee platen (Ex. 32,16), zijn versteend. Toch zijn er nauwelijks woorden te bedenken die een diepgaander invloed hebben gehad op de westerse beschaving. In dit licht heeft het zin te rade te gaan bij de uitlegtraditie van het Jodendom.
Door de eeuwen heen hebben de rabbijnen zich toegelegd op het uitleggen van de woorden van de Bijbel. Hun commentaren leiden ons binnen in de boeiende gedachtenwereld van de joodse traditie. Zij laten een veelvoud aan betekenissen zien die in de bijbelse woorden vervat liggen. Daardoor kunnen versteende woorden weer gaan spreken.

Wij beginnen met een bespreking van de Tien Woorden als geheel. Daarna volgt een diepgaande verkenning van een aantal van de Tien Woorden afzonderlijk, en wel drie uit het eerste deel van de Tien Woorden (Ik ben de Eeuwige, Afgoderij en Ontheiliging van de Naam) en één uit het tweede deel (Echtbreuk). Het is de bedoeling dat de rest van de Tien Woorden in één van de volgende delen van deze serie aan bod komt. Aan de bespreking van de Sjabbat zullen wij een aparte uitgave wijden.

Bedoeling en opzet van het boek

Dit boek is in de eerste plaats bedoeld voor hen die geïnteresseerd zijn in de bijbelse en rabbijnse gedachtenwereld en de daarin te vinden criteria voor menselijk gedrag en menselijke relaties. Door de uitgebreide verklaringen bij de rabbijnse teksten zal het, naar wij hopen, ook degenen aanspreken die wel geïnteresseerd zijn in de Bijbel, maar nog geen kennis hebben gemaakt met de veelkleurige wereld van de joodse traditie.

Dit boek bestaat uit vier onderdelen:
Het eerste onderdeel bevat de zes hoofdstukken die de kern van dit boek uitmaken. Hoofdstuk 1 is gewijd aan de structuur en samenhang van de Tien Woorden als geheel. De hoofdstukken 2 tot en met 6 bestaan steeds uit twee delen. In deel I komt de tekst van één van de Woorden aan de orde en in deel II bespreken we de inhoud van dit Woord aan de hand van een aantal citaten uit de midrasj, de klassieke joodse bijbeluitleg.
Het tweede onderdeel bevat informatie over midrasj in het algemeen en over de Mechilta (een midrasj-verzameling op het boek Exodus, die wij vaak als uitgangspunt nemen) in het bijzonder. Voorts vindt u hier de in dit boek besproken midrasj-teksten nog eens bij elkaar.
Het derde onderdeel bevat een 'leerwijzer' die u behulpzaam kan zijn bij het bestuderen van dit boek.
Het vierde onderdeel bevat informatie over de geciteerde schrijvers en commentaren, bibliografie, verklarende woordenlijst en register.

Hoe dit boek te gebruiken

'Boek om te leren'

Dit boek is in de eerste plaats bedoeld als 'boek om te leren,' dat wil zeggen als een boek om in te lezen, mee te worstelen, mee te spelen, je in vast te bijten, je door op gedachten en gevoelens te laten brengen.
Wanneer u met dit boek bezig wilt zijn, is het niet nodig de hoofdstukken in de gegeven volgorde door te werken. U kunt bij elk hoofdstuk beginnen. Wel is het aan te raden om altijd eerst hoofdstuk 1 (De Tien Woorden als geheel) te lezen.

'Lernen'

Het is heel goed mogelijk om alleen, in je eentje, met dit boek bezig te zijn. Maar in de joodse traditie leert men bij voorkeur niet alleen. Want in de samenspraak met anderen, in de toetsing van de eigen ideeën en gevoelens aan die van anderen, wordt werkelijk leren mogelijk. Zo leren - dat wil zeggen leren met hoofd, hart én nieren - is kenmerkend voor de traditionele joodse wijze van omgaan met Schrift en traditie. Zo leren heet 'lernen'.
Wij raden u daarom aan om dit boek, zo mogelijk, met anderen samen te lezen. Met een variant op een bekend Bijbelwoord: 'Het is niet goed dat een mens alléén leert,' wanneer er anderen zijn om het mee samen te doen. Dat kan met zijn tweeën, maar nog vruchtbaarder is het in een groepje van een stuk of vijf mensen.

'Leerwijzer'

Als hulpmiddel bij het 'samen leren' is aan dit boek een 'leerwijzer' toegevoegd. Deze 'leerwijzer' is bedoeld als een handreiking. U kunt de 'leerwijzer' vergelijken met een paaltjeswandeling. Een paaltjeswandeling, omdat u de vragen in deze 'leerwijzer' als paaltjes kunt beschouwen. Zij hebben een sturende functie en wijzen op bezienswaardigheden.
Als u met de 'leerwijzer' wilt werken, lees dan eerst de inleiding en gebruiksaanwijzing op p.155vv.

Hebreeuws

Een groot deel van de citaten in dit boek is gegeven in het Hebreeuws met een Nederlandse vertaling. Op deze wijze kunnen degenen die het Hebreeuws (enigszins) beheersen de oorspronkelijke tekst raadplegen, terwijl de teksten ook toegankelijk zijn voor hen die de Hebreeuwse taal niet machtig zijn. Bij de vertaling van de teksten hebben wij eerder geprobeerd de bedoeling van de tekst tot uitdrukking te brengen dan de tekst zo letterlijk mogelijk weer te geven. Een uitzondering hierop vormt de tekst van elk van de besproken Tien Woorden.
Niet bij alle citaten in dit boek is de Hebreeuwse tekst gegeven. Wij hebben ons beperkt tot de 'klassieke' teksten: Die uit Tenach en de rabbijnse literatuur tot aan de middeleeuwen.

Wij gebruiken in dit boek een zoveel mogelijk fonetische transcriptie voor Hebreeuwse woorden en namen, dat wil zeggen dat u deze woorden en namen kunt uitspreken zoals ze zijn geschreven. De enige bijzonderheid is: De g moet zacht worden uitgesproken, zoals in het Engelse 'good.' Verder moet u er rekening mee houden dat in het Hebreeuws de klemtoon verder naar achteren ligt dan in het Nederlands: Heel vaak op de laatste lettergreep, maar in een flink aantal gevallen op de voorlaatste.
Gangbare bijbelse namen spellen wij in dit boek op de wijze die in Nederland algemeen gebruikelijk is: Mozes, Abraham enz. Dezelfde naam kunt u echter in de citaten uit de rabbijnse literatuur tegenkomen als: Mosje, Avraham enz.
Het tetragrammaton (de vierletterige Godsnaam) geven wij weer met het in joods-Nederlandse vertalingen gebruikelijk geworden 'Eeuwige.'

Verwijzingen en afkortingen

In de verwijzingen naar Bijbelplaatsen hebben wij de telling van de Hebreeuwse tekst aangehouden. Wanneer de telling van Nederlandse vertalingen hiervan afwijkt, hebben wij deze Nederlandse telling er tussen haakjes achter geplaatst.

Bij de jaartallen hebben wij de volgende afkortingen gebruikt:
c.j. = christelijke jaartelling
v.c.j. = voor het begin van de christelijke jaartelling

najaar 1995
Dodo J. van Uden
Niek de Wilde
Henk Scholder

Recensie

Rotterdams Dagblad - 23 juli 1996

"Gebeitelde woorden, sprekende taal" ook voor de leek helder

Verkenning van Tien Woorden

Door rabbijn Lody B. van de Kamp
Het publiek dat belangstelling toont voor studie van joodse bronnen wordt voortdurend geconfronteerd met het probleem dat weinig van het materiaal dat hun aandacht vraagt voor hen toegankelijk is. Het gebrek aan kennis van Hebreeuws en Aramees blijkt voor hen een te grote handicap te zijn om zich thuis te gaan voelen in de materie.

Daar staat tegenover dat nogal wat studiemateriaal dat wel in het Nederlands wordt gepubliceerd misschien door de schrijver wordt beschouwd als onderdeel van de rabbijnse literatuur. Maar de kenner van het 'echte' joodse studiemateriaal zal al gauw herkennen dat de verbinding tussen de publikatie en de oorspronkelijke joodse bronnen ver te zoeken is.
Een welkome afwisseling hierop vormt het boek "Gebeitelde woorden, sprekende taal", uitgegeven door de B. Folkertsma Stichting voor Talmudica.

Tien Woorden.
Het eerste deel, "De Tien Woorden als geheel", gaat in op de plaats van de Woorden in het verhaal van de uittocht uit Egypte. Ook behandelen de schrijvers de vraag of er gesproken moet worden over de "Tien Woorden" of over de "Tien Geboden". Daarnaast wordt aandacht besteed aan de manier waarop de verschillende Woorden zich tot elkaar verhouden en tot de stenen tafelen.
Dan volgen zes hoofdstukken over het eerste, het tweede, het derde en het zevende, van de Tien Woorden. Zowel de Nederlandse als de begeleidende Hebreeuwse tekst zorgt voor een helder en duidelijk overzicht. Ook diegenen die de eerste stappen zetten op de weg van de joodse bronnenstudie, zullen met dit boek de weg kunnen vinden binnen het doolhof dat de joodse literatuur veelal voor de leek lijkt te zijn. Met name de voortdurende verwijzing naar de tekstverklaarders en de originele bronnen zoals talmoed en midrasj leren de gebruiker hoe hiermee om te gaan.

Volgorde
Eén punt van kritiek betreft de keuze van de vier van de Tien Woorden. Zoals gezegd, worden de eerste drie en het zevende van de Woorden behandeld. Waarom juist deze keus werd gemaakt is niet duidelijk. Omdat het toch in het voornemen ligt na dit deel I van deze serie meer delen te laten volgen, was het ten behoeve van de duidelijkheid beter geweest de volgorde van de Woorden aan te houden zoals zij in de thora voorkomen.
Nergens uit de publikatie blijkt waarom van de volgorde is afgeweken. Misschien is de reden dat het materiaal over deze vier van de Tien Geboden al klaar was en de schrijvers hun ongeduld over het 'openbaren' van dit materiaal niet langer konden bedwingen. Nu ik kennis heb genomen van hun werkzaamheden kan ik hun niet helemaal ongelijk geven. Van Uden, De Wilde en Scholder hebben van de oude gebeitelde Woorden opnieuw een sprekende taal gemaakt.

---